Słownik Historyczno-Geograficzny ziem polskich w średniowieczu w ciągu ostatnich lat podlegał stopniowej ewolucji. Poszerzanie kwerend o rękopiśmienne akta sądowe sprawiło, że obok ukazania sieci osadniczej, SHG zaczął pełnić rolę repozytorium danych między innymi do dziejów społecznych i gospodarczych. Funkcję tę wzmocniły powrót do planów opracowania Słowników dla innych ziem koronnych, a także udostępnienie zawartości SHG on-line. Nowe perspektywy rozwoju otwiera postęp technologiczny, który może ułatwić jeszcze sprawniejsze wyszukiwanie danych oraz tworzenie Słownika. Panel będzie próbą podjęcia refleksji nad miejscem SHG w warsztacie badawczym różnych dyscyplin, jego rolą społeczną, a także nad kształtem koncepcyjnym. Stąd podział na dwie części. W pierwszej części przedstawione będą dzieje SHG, zachodzące w nim zmiany i możliwości jego cyfryzacji, a także zaprezentowane zostaną rozpoczęte w ostatnich latach nowe serie historyczno-geograficzne.
1. The Historical-Geographical Dictionary in the toolkit of researchers of the Crown of the Kingdom of Poland, its territory and settlement, society and authorities – part 1
The Historical-Geographical Dictionary of the Polish Lands in the Middle Ages has undergone a gradual change in the last years. Expanding queries in unpublished sources meant that, in addition to the task of showing the settlement network, the Dictionary began to play the role of a data repository, including for social and economic history. This role was bolstered by developing Dictionaries for other Polish lands and by making them available online. New chances of development are opened by technological advances, which may facilitate even data retrieval and Dictionary compilation. This panel aims to discuss the Dictionary’s role in the research toolkit of various disciplines, its social significance, and its conceptual shape. Hence, the division into two parts. The first part will show the history of the Dictionary, the changes taking place in it and the possibilities for its digitalisation, and will also present the new historical-geographical series launched in recent years.
Koordynatorzy
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN
Referaty
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu - pomysł, koncepcja i jej zmiany
prof. dr hab. Tomasz Jurek
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk
Wystąpienie ma za zadanie skrótowe przedstawienie Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu: jego historii, podstawowej koncepcji i jej zmian. Ma to ukazać, jak Słownik był dotychczas opracowywany. Jest to konieczne wprowadzenie do mającej wypełnić nasze spotkanie dyskusji, która ukazać ma z jednej strony inne podejścia do podobnej materii, z drugiej zaś – zebrać opinie ze strony osób korzystających rożnych specjalności. W sumie prowadzić to winno do wypracowania propozycji zmian w koncepcji i metodzie opracowywania Słownika dla kolejnych terytoriów.
Słownik historyczno-geograficzny województwa podlaskiego w średniowieczu – teraźniejszość i przyszłość
dr Andrzej Buczyło
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk
W wystąpieniu omówione zostaną prace nad Słownikiem historyczno-geograficznym województwa podlaskiego w średniowieczu. Pierwotnie opracowanie tego obszaru miało zostać podjęte przez prof. Jerzego Wiśniewskiego, jednak jego przedwczesna śmierć przekreśliła te plany i spowodowała zawieszenie działań na kilkadziesiąt lat. Wznowiono je dopiero w 2015 r. W referacie przedstawiona zostanie przyjęta przez zespół koncepcja, która w niektórych aspektach różni się od opracowywanych wcześniej Słowników z innych regionów, ale również od niektórych założeń z pierwotnej koncepcji prof. Wiśniewskiego. Wynika to między innymi ze specyfiki historycznej, prawnej i źródłoznawczej omawianego obszaru. Uwzględnimy także swoje doświadczenia, które pojawiły się podczas przygotowań nad wydaniem pierwszego zeszytu Słownika podlaskiego, oraz zaprezentujemy nasze plany na przyszłość.
Koncepcja powstania Słowników historyczno-geograficznych ziem ruskich Korony w średniowieczu i czasach wczesnonowożytnych
dr Janusz Szyszka
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk
Koncepcja słowników historyczno-geograficznych zakreślona przez K. Buczka obejmowała również terytoria Rusi Koronnej, lecz nie doszło wówczas do ich uruchomienia (z wyjątkiem słownika ziemi sanockiej). Na przełomie XX i XXI w. krakowska Pracownia SHG powróciła do pomysłu Słownika ziem ruskich Korony, co zaowocowało powstaniem kartoteki osadniczej ziemi lwowskiej. Na bazie nowych doświadczeń zdecydowano także, by stworzyć równolegle kartoteki osadnicze dla ziem przemyskiej i halickiej. Od 2022 r. rozpoczęto natomiast prace nad słownikiem historyczno-geograficznym ziemi lwowskiej. W referacie omówię przebieg dyskusji nad koncepcją tych słowników, w której trzeba uwzględnić specyfikę ziem ruskich wyrażającą się swoistością bazy źródłowej, różnicami etnicznymi, religijnymi, ustrojowo-prawnymi oraz skalą i tempem modernizacji gospodarczej. Na koniec przedstawię dalsze plany rozwoju tych słowników.
Słownik wsi śląskich w średniowieczu - koncepcja, realizacja, (prze)znaczenie
dr hab. Dominik Nowakowski
Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Zasadniczym celem Słownika jest publikacja materiałów źródłowych dla średniowiecznych wsi Śląska. W odróżnieniu od innych historycznych regionów Polski, zdecydowano się na jego opracowywanie nie w ramach układu alfabetycznego wsi, lecz dla współczesnych jednostek podziału administracyjnego - powiatów. Prace nad Słownikiem, realizowane przez interdyscyplinarny zespół, obejmują kwerendy źródłowe oraz badania terenowe. Część tekstową uzupełnia starannie dobrany materiał ilustracyjny. Docelowo projekt ma objąć wsie, także dziś nieistniejące, z obszaru całego historycznego Śląska. Słownik wsi śląskich w średniowieczu, mimo swojego naukowego charakteru, posiada również istotny wymiar popularyzatorski. Jego struktura i sposób prezentacji danych sprawiają, że może być cennym źródłem wiedzy nie tylko dla badaczy, ale także dla pasjonatów historii regionalnej oraz nauczycieli.
Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu: refleksje metodyczne i metodologiczne
dr hab. Radosław Biskup
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
W referacie zaprezentowany zostanie realizowany od 2017 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu projekt słownika historyczno-geograficznego Prus w średniowieczu obejmujący na pierwszym etapie obszary części Prus Dolnych (Niederland) oraz dominium warmińskiego. Przedstawiona zostanie przyjęta struktura haseł, a przede wszystkim specyfika wykorzystywanej bazy źródłowej, ujęta w porównaniu do regionów polskich, i wynikające z niej czynniki rzutujące na metodykę opracowywania słownika (m.in. górny zakres chronologiczny uwzględnianych źródeł), jak również niektóre założenia metodologiczne leżące u podstaw wstępnych analiz materiału źródłowego, jakie przeprowadzane są w trakcie prac nad poszczególnymi hasłami.
Edycja elektroniczna „Słownika historyczno-geograficznego” – stan obecny i możliwości dalszego rozwoju
dr Michał Schmidt
Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk
"Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu" stanowi ogromny zasób wiadomości dotyczących przeszłości Polski. Publikowanie nowych zeszytów oraz poszerzanie kwerend powodują jednak, że ilość zebranego materiału komplikuje wyszukiwanie danych. Ułatwieniem w tym względzie przyniosło opracowanie elektronicznej wersji SHG, zawierającej przeszukiwalny tekst wydanych zeszytów. Choć obecna cyfrowa edycja bez wątpienia ułatwiła korzystanie z treści Słownika i udostępniła go szerokim kręgom odbiorców, to ma ona także swoje ograniczenia. Postępujący rozwój humanistyki cyfrowej i jej narzędzi pozwolił podjąć się wprowadzenia do wersji elektronicznej dalszych usprawnień, m.in. precyzyjnych filtrów wyszukiwania czy identyfikatorów dla osób i miejscowości. W tym celu wykorzystana będzie metody anotacja tekstu w standardzie TEI. Referat ma przybliżyć założenia planowanej digitalizacji zawartości SHG.
